Валютын зах зээл үүсэл хөгжил[Бүрэн бие даалт]

Улс орныхоо дотооддоо хийж арилжаа солилцоондоо хүмүүс үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгтийг хэрэглэдэг бол гадаадад бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авахад тухайн орны мөнгөн тэмдэгт зайлшгүй шаардлагатай байдаг, Жишээ нь монголын импортлогчид гадаадаас бараа худалдан авахдаа уг орны валютаар төлбөр хийж ёстой. Иймээс Монголын пүүс, иргэдэд гадаад орны валют хэрэгтэй болно. Мөн өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бараагаа гадаадад худалдахдаа тухайн орны мөнгөн тэмдэгтээр төлбөрөө авдаг бөгөөд ажилчдынхаа цалинг тавьж олохийн тулд гадаадынхаа валютын үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр солих шаардлагатай болдог. Энэхүү эрэлт хэрэгцээг хангах зорилготой, гададын валвтыг худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа явагдаж байдаг өмөрмөц зах зээлийг валютын зах зээл гэнэ. Гадаадаас бараа импортлогч аж ахуйн нэгжүүд болон гадаадад төрөл бүрийн шугамаар зорчигч иргэд өөрийн банкнаас тухайн орны валютыг худалдан авах ба дотоодын экспортлогчид гадаад орны валютыг банканд үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр худалдана.

Äýëõèéí óëñ îðíóóä áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºë, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí çé¿ëèéí õàíãàìæ çýðãýýðýý áèå áèåíýýñýý ÿëãààòàé áàéäàã ó÷ðààñ îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí õóâèàðò îðîëöîí, ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé òºðë¿¿ä äýýð òºðºëæèæ, õîîðîíäîî á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ñîëиëöîî õèéõ çàìààð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãöýýãýý õàíãàæ áàéäàã áèëýý. Õàðèí ýíýõ¿¿ ñîëèëöîî íü áàðààã áàðààãààð ñîëüäîã áàðòåðûí áèø, õàðèí ìºíãºí ñîëèëöîî áàéäàã þì. Өөðººð õýëáýë íýã óëñ íºãººãººñºº á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõûí òóëä ýõëýýä çààâàë ¿íäýñíèé âàëþòûã íü îëæ àâ÷ áàéæ ò¿¿ãýýðýý àðèëæàà íàéìàà õèéäýã àæ.

Óëñ õîîðîíäûí àðèëæàà ºðãºæèí õºãæèõèéí õèðýýð ñàíõ¿¿ãèéí òºëáºð òîîöîîã æóðàìëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð áèé áîëæ, ýíý íü ýä¿¿ãýý äýëõèéí ýäèéí çàñàãò òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà îëîí óëñûí âàëþòûí ñèñòåì òºëºâøèí áèé áîëîõîä õ¿ðãýñýí áèëýý.

Âàëþòûí ñèñòåìèéí ¿¿ñýë, õºãæèë

Óëñ îðíóóä ãàäààä õóäàëäààíä îðîëöñîíîî𠺺ðèéí ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòýý îëîí óëñûí òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýë áîëãîí õóâèðãàõ áîëîìæòîé áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, àëèâàà óëñûí ìºíãºíèé íýãæ íü âàëþòàä òîîöîãäîí äýëõèéí ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé áîëäîã áàéíà. Ãýõäýý äýëõèéí çàõ çýýë äýýð á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàã÷ á¿ð á¿òýýãäýõ¿¿íýý ººðèéí îðíû âàëþòààð àðèëæààëõûã ýðõýìëýäýã ó÷ðààñ ¿íäýñíèé áîëîí äýëõèéí àæ àõóéí õàðèëöàà õîëáîî, õàìòûí àæèëëàãàà íü âàëþòûí õàðèëöààí äýýð òóëãóóðëàäàã õýìýýí ä¿ãíýæ áîëíî. Ýíäýýñ íýã îðíû ìºíãºíèé íýãæèéã íºãººãèéíõýýð ñîëèõ áîäèò øààðäëàãà ¿¿ñ÷ áàéãàà þì.

Äýëõèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õóäàëäàà õèéõ çýýë îëãîõ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ çýðýã àæèëëàáàðóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí ¿¿ñ÷ áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöààíû íèéëáýð öîãöûã âàëþòûí õàðèëöàà ãýæ íýðëýäýã.

Çàñãèéí ãàçàð, ï¿¿ñ, õóâü õ¿íèé àëü àëü íü âàëþòûí õàðèëöààíû ñóáúåêò áàéæ áîëäîã. Õýðýâ çàñãèéí ãàçàð, ãàäààä õàðèëöààíä ìîíîïîëü ýðõòýé îðîëöäîã áîë õóâü õ¿í, ï¿¿ñèéí îðîëöîî íýí õÿçãààðëàãäìàë áºãººä çàñãèéí ãàçðûí çºâøººðºëòýéãýýð ë õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä õýðýãæäýã àæ. Èéì áàéäàë òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä õýâøèæ òîãòñîí áàéñàí. Õàðèí ëèáåðàë ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä õóóëèàð õîðèãëîîã¿é á¿õ ÷èãëýëýýð õóâü õ¿í, ï¿¿ñ ãàäààä õóäàëäàà ÷ºëººòýé ýðõëýõ áîëîëöîîòîé áàéäàã.

Îëîí óëñûí âàëþòûí õàðèëöàà õºãæèõèéí õèðýýð òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòûã øààðäàõ áîëæ, ýíý íü ýõëýýä ¿íäýñíèé, äàðàà íü îëîí óëñûí âàëþòûí ñèñòåì òºëºâøèõºä íºëººëñºí áàéíà. ¯íäýñíèé âàëþòûí ñèñòåì íü òóõàéí óëñûí äîòîîäûí âàëþòûí õàðèëöààã çîõèöóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ çàð÷ìûã òîãòîîäîã áºãººä òóõàéí óëñûí ìºíãºíèé ñèñòåìèéíõ íü íýã õýñýã íü áîëäîã. ¯íäýñíèé âàëþòûí ñèñòåì¿¿äèéí ¿íäñýí äýýð óëñ õîîðîíäûí õýëýëöýýð¿¿äýýð áàòàëãààæñàí âàëþòûí õàðèëöààã çîõèîí áàéãóóëëàõ õýëáýð áîëîõ îëîí óëñûí âàëþüûí ñèñòåì ¿¿ñ÷ õºãæñºí áàéíà.

Âàëþòûí àëèâàà ñèñòåì íü äîð õàÿæ:

·         Îëîí óëñûí òºëáºð òîîöîîíû õýðýãñýëèéã áèé áîëãîõ, õóâààðèëàõ, àøèãëàõ æóðàì

·         Âàëþòûí ñîëèëöîîíû õàíøèéã òîãòîîõ, çàñâàðëàõ ìåõàíèçì

·         ̺íãºíèé íýãæèéã êîíâåðòàöè õèéõ æóðàì

·         Âàëþòûí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêòóóäûí ýðõ, ¿¿ðýã

·         Òºëáºðèéí òýíöýëèéã çîõèöóóëàõ æóðàì ãýñýí ýëåìåíò¿¿äèéã áàãòààñàí áàéõ ó÷èðòàé àæ.

¯íäýñíèé âàëþòûí ñèñòåìä âàëþòûí íººö ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Òýðýýð âàëþòûí ïàðèòåãèéã òîäîðõîéëîõ ¿íäýñ áîëæ, âàëþòûí èíòåðâåíöè õèéõýä àøèãëàãääàãààñ ãàäíà òºëáºðèéí õýðýãñýëèéí ¿¿ðãèéã ìºí ã¿éöýòãýæ ÷àääàã áàéíà. Èõýíõ óëñ îðíóóä àìåðêèéí äîëëàðûã íººö âàëþòûí ñòàòóñòàéãààð àøèãëàäàã áîëîâ÷ åâðî, éåí áîäèò áàéäàë äýýð ìºí äýýðõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áèëýý.

¯íäýñíèé âàëþò íü íººö âàëþòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé áîëîõûí òóëä òóõàéí óëñ:

·         Äýëõèéí çàõ çýýë äýýð òýðã¿¿ëýã÷ áàéð ñóóðüòàé áàéõ, èõýýõýí õýìæýýíèé àëòíû íººöòýé áàéõ

·         ¿íäýñíèé âàëþò íü áàíêíû ºðãºí ñ¿ëæýý, îëîí óëñûí ýäèéí  çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààð äàìæèí îëîí óëñûí ýðãýëòýíä îðäîã áàéõ

·         Ýäèéí çàñãèéí äîòîîä áîäëîãîî ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõ çîðèëòóóäàä çàõèðóóëñàí áàéõ

·         Èäýâõèòýé ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëäàã áàéõ ãýñýí ýäèéí çàñã, óëñ òºðèéí òîäîðõîé øàëãóóðóóäûã õàíãàñàí áàéõ ó÷èðòàé àæ.

Îëîí óëñûí âàëþòûí ñèñòåì íü õºãæëèéíõýý ÿâöàä äºðâºí ¿å øàòûã òóóëæýý.

Àëòàí ñòàíäàðòûí ñèñòåìèéã äýëõèéí âàëþòûí ñèñòåìèéí àíõäàã÷ íü ãýæ ¿çäýã þì. 1867 îíä Ïàðèæèéí õýëýëöýýãýýð àëòûã îëîí óëñûí õóäàëäààíä õýðýãëýõ öîðûí ãàíö òºëáºðèéí õýðýãñýë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºíººð àëòàí ñòàíäàðò ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. Àëòûã ÷ºëººòýéãýýð îðóóëæ, ãàðãàõ, öààñàí ìºíãèéã àëòààð ÷ºëººòýé ñîëèõ, öààñàí ìºíãºíè àëòàí áàòàëãààã ººð÷ëºõã¿é áàéõ, àëòàí çîîñûã ÷ºëººòýé öóòãàõ çýðýã íü àëòàí ñòàíäàðòûí îíöëîã øèíæ¿¿ä áàéñàí þì.

Àëòàí ñàòíäàðòûí íºõöºëä òºëáºðèéí òýíöëèéí àëäàãäëûã àëòààð íºõºæ áàéñàí íü óëñ îðíû àëòíû íººöèéã áàãàñãàõàä õ¿ðãýæ áàéæýý. Öààñàí ìºíãºíèé àëòàí àãóóëãà õýâýýð áàéãàà òîõèîëäîëä èéíõ¿¿ àëòíû õýìæýý áóóðàõàä ã¿éëãýýí äýõ ìºíãºíèé õýìæýý ìºí áàãàñ÷, ýíý íü íèéò ýðýëò, ¿íý áóóðàõ øàëòãààí áîëæ áàéñàí áàéíà. Õàðèí óëñ îðíóóäûí õîîðîíäîõ àëòíû óðñãàë íü òºëáºðèéí òýíöýë¿¿äèéã àÿíä íü çîõèöóóëæ áàéñàí àæ. Àëò íü õýìæýý õÿçãààðòàé, îëáîðëîõîä èõýýõýí çàðäàë øààðääàã òéèì îíöãîé áàðàà ó÷ðààñ Çàñãèéí ãàçðóóä õ¿ññýí öàãòàà ã¿éëãýýí äýõ öààñàí ìºíãºíèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ÷àääàã¿é áàéñàí ó÷ðààñ Çàñãèéí ãàçðóóä õ¿ññýí öàãòàà ã¿éëãýýí äýõ öààñàí ìºíãºíèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ ÷àääàã¿é áàéñàí ó÷ðààñ àëòàí ñòàíäàðòûí íºõöºëä èíôëÿöè áàéõã¿é, ìºíãºí ã¿éëãýý òîãòâîðòîé áàéæýý. Ýíý íü îëîí óëñûí õàðèëöààíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí þì. Ãýõäýý âàëþòûí ñîëèëöîîíä àëòòàé õàòóó óÿæ ºãñºí íü çàõ çýýëèéí íºõöºëä áàéäàë өөрчлөгдөхөд түүнд зохицсон валютын уян хатан бодлого явуулах боломжийг хязгаарлаж байжээ. ХХ дугаар зууны эхээр алтан стандартыг хэрэглэхэд шинэ шинэ бэрхшээлүүд үүссэн байна. Үйлдвэрлэл тэлж барааны хэмжээ өсөхийн хирээр гүйлгээн дэх мөнгөний хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай болжээ. Гэтэл мөнгөний нэгж нь алтны хэмжээнээс хатуу хамаарч байсан харин алтны нөөц  удаан нэмэгдэж байсан зэрэг шалтгааны улмаас мөнгөний масс болон албан ёсны нөөц дэх алтны хувь хэмжээ буурах хандлага бий болсон. Мөн эдийн засаг дахь төрийн оролцоо нэмэгдэж улс орон дахь мөнгөний массыг өөрчлөх уян хатан механизмыг бүрдүүлэх шаардлага үүссэн байна. Зээлийн мөнгө алтыг улам бүр шахах болсон аж. Дээрх үйл явцуудыг дэлхийн нэгдүгээр дайн бүр ч хурдасгаж өгчээ. Ийнхүү алтан стандарт алтан дивизийн стандартаар солигдсон байна.

Алтан девизийн стандарт нь алт болон алтаар сольж болох тэргүүлэгч валютууд дээр суурилж байсан бөгөөд 1922 онд Генуэзийн эдийн засгийн олон улсын бага хурлаас түүнийг батлан гаргасан юм. Энэхүү стандарт нь валютын чөлөөтэй хэлбэлзэх ханшийг сэргээснээрээ валютын харилцааг тогтворжуулахад тодорхой хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг. Гэвч өнгөрсөн зууны 20-оод оны сүүл 30-аад оны эхийг хамарсан их хямрал үүнд саад болсон билээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайн эхлэхийн өмнө гэхэд бараг нэг ч улс орон тогтвортой валютгүй болсон байсан бол дайны жилүүдэд бүх улс орон валютын хязгаарлалт хийж валютын ханшаа царцаасан юм.

Валютын зах зээл

Улс орныхоо дотооддоо хийж арилжаа солилцоондоо хүмүүс үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгтийг хэрэглэдэг бол гадаадад бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авахад тухайн орны мөнгөн тэмдэгт зайлшгүй шаардлагатай байдаг, Жишээ нь монголын импортлогчид гадаадаас бараа худалдан авахдаа уг орны валютаар төлбөр хийж ёстой. Иймээс Монголын пүүс, иргэдэд гадаад орны валют хэрэгтэй болно. Мөн өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бараагаа гадаадад худалдахдаа тухайн орны мөнгөн тэмдэгтээр төлбөрөө авдаг бөгөөд ажилчдынхаа цалинг тавьж олохийн тулд гадаадынхаа валютын үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр солих шаардлагатай болдог. Энэхүү эрэлт хэрэгцээг хангах зорилготой, гададын валвтыг худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа явагдаж байдаг өмөрмөц зах зээлийг валютын зах зээл гэнэ. Гадаадаас бараа импортлогч аж ахуйн нэгжүүд болон гадаадад төрөл бүрийн шугамаар зорчигч иргэд өөрийн банкнаас тухайн орны валютыг худалдан авах ба дотоодын экспортлогчид гадаад орны валютыг банканд үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр худалдана.

Импортчлогчид барааныхаа төлбөрийг уг орны валютаар буюу эсвэл чөлөөтэй хөрвөх валютаар хийдэг тул импорт нь валютын зах зээл дэх эрэлтийг тодорхойлох ба экспорт нь валютыг гаднаас авчрах тул нийлүүлэлтийг илэрхийлнэ. Валютын зах зээл дэх валютын арилжаа үндсэндээ арилжааны банкууд болох санхүүгийн бусад байгууллагуудын хооронд хийгдэх бөгөөд тэдгээр нь өөрсдийн үйлчлүүлэгчдийнхээ нэрийн өмнөөс уг үйл ажиллагааг явуулж байдаг. ШУТД-ийн үр дүнд дотоодын төдийгүй олон улсын валютын зах зээлд орчин үеийн холбооны техник хэрэгслийн тусламжтайгаар валютын арилжаа маш богинон хугацаанд хийгдэх боломжтой болжээ.

Валютын ханш

Нэг орны мөнгөний нэгжийг буюу валютыг нөгөө орны мөнгөөро буюу валютаар илэрхийлсэн үнийг валютын ханш гэнэ. Жишээ нь 1 долларын үнийг төгрөгөөр илэрхийлбэл энэ нь монгол дахь долларын ханш болно. Валютын ханшийг хоёр янзаар тодорхойлно. Тухайлбал нэг долларын үнийг төгрөгөөр илэрхийлэхэд 800 төг бол нэг нэг төгрөгний үнэ 0,00125 доллар болно. Валютын 2 янзын ханш нь хоёулаа хэрэглэгддэг. Төгрөгөөр илэрхийлсэн долларын ханш нь доллар худалдан авагчийн ханш болох ба доллараар илэрхийлсэн төгрөгийн ханш нь долларыг худалдгчийн ханш юм.

Төгрөгөөр илэрхийлсэн долларын ханш нь доллар худалдан авагчийн ханш болох ба доллараар илэрхийлсэн төгрөгийн ханш нь долларыг худалдгчийн ханш юм.

Төгрөгөөр илэрхийлсэн долларын үнэ өсч байвал долларын ханш ханш өсч төгрөгийн ханш буурч байгааг харин буурч байвал долларын ханш буурш төгрөгний ханш өсч байгааг тус тус илэрхийлнэ.

Валютын ханш 2 янзаар тогтоно.

1.    Валютын зах зээл дэх эрэлт нийлүүлэлтээр зохицуулагддаг. Үүнийг валютын чөлөөт (уян) ханш гэнэ.

2.    Төрөөс шууд тогтоож өгдөг үүнийг валютын хатуу ханш гэнэ.

Гэхдээ төрийн зохицуулалттай зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд валютын ханш цэвэр эрэлт, нийлүүлэлтээр юмуу эсвэл дан ганц төрийн зохицуулалтаар бус холимог байдлаар зохцуулагдаж байдаг ажээ.

Валютын чөлөөт ханш: Чөлөөт ханшны үед валютын дотоод зах зээл дэх эрэлт нь импортын зардлаар нийлүүлэлт нь экспортын орлогоор тодорхойлогдоно. Валютын ханш хэдий чинээ өндөр байна нэгж валютад төлөх төгрөгийн хэмжээ төдий чинээ их байх ба валютын ханш доогуур бол төлөх төгрөгний хэмжээ бага байх болно. Төгрөгөөр илэрхийлсэн удолларын үнэ буюу долаарын ханш өссөн гэвэл доллартай харьцуулахад төгрөгний худалдан авах чадвар буурах ба долларын ханш буурвал өснө.

Зургийн босоо тэнхлэгт төгрөгөөр илэрхийлсэн долларын ханш хэвэтээ тэнхлэгт экспортын орлого ба импортын зардлыг авч эрэлт нийлүүлэлтээр валютын ханш хэрхэн зохицуулагддагыг харуулсан байна. Валютын зах зээлд эрэлт нь импортоор, нийлүүлэлт экспортоор тодорхойлогдох тул импортын зардал /эрэл/ экспортын орлого /нийлүүлэлт/-ээс давсан нөхцөлд валютын хомдол үүсэх ба үүний улмаас валютын ханш өснө. Экспортын орлого импортын зарлагаас давахад зах зээлд валютын илүүдэл үүсч ханш унана.

Гадаад болон дотоодод бараа үйлчилгээний үнийн түвшин өөрчлөлтгүй тогтмол гэж үзвэл валютын ханш өсөхөд  тухайлбал,  долларын ханш 600-аас 800 төгрөг болж нэмэгдэхэд гадаадад манай бараа харьцангуйгаар АНУ-д манай 200 төгрөгний үнэтэй 3ш барааг 1 доллараар худалдан авч байсан бол одоо 4ш барааг 1 доллараар худалдан авах болно. Үүний үр дүн манай  бараан дахь гадаадын хэрэглэгчдийн эрэлт өсч улмаар экспорт нэмэгдэх ба нөгөө талаас гадаадын бараа манай харьцангуй өндөр үнэтэй тухайлбал 1 доллараар худалдаж авсан бараа 600 төгрөг байсан бол одоо 800 төг болох учраас гадаадын бараан дахь дотоодын хэрэглэгчдийн эрэлт буурч импорт багасдаг. Ийнхүү валютын уян ханш нь зах зээлд валютын эрэлт, нийлүүлэлтийг зохицуулан экспорт импортын тэнцвэрийг хангаж байдаг байна.

 Валютын ханшны бус хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр экспорт ба импортын хэмжээ өөрчлөгдөж болно. Тэгэхдээ ханшны бүх түвшинд өөрчлөгдөх тул экспорт, импортын муруй хавтгай дээрээ баруун зүүн тйиш бүхэлдээ шилжинэ. Жишээ нь: ханшны бус хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр импорт буюу эрэлтийн муруй D₀ байрлалаас D¹ байрлалд шилжсэн гэвэл долларын ханш 600 төг байхад экспорт хуучин хэвэндээ U₀ харин импорт U₁ болон нэмэгдэж зах зээлд хомсдол үүсч улмаар А₂ дээр эрэлт нийлүүлэлтийн шинэ тэнцвэр тогтох хүртэл валютын ханш өснө. Ийнхүү экспорт, импортын өөрчлөлт нь валютын ханшийг өөрчлөх ба валюын энэхүү уян ханш нь экспорт импортын тэнцэвэрийг  буюу гадаад худалдааны төлбөрийн тэнцлийг хангана. Валютын уян ханш нь гадаад худаладаны тэнцвэрийг аянд нь зохицуулагч механизм юм.

Валютын хатуу ханш: Валютын ханш эрэлт, нийлүүлэлтээр зохицуулагдахаас гадна төрөөс зохиудаар зохицуулах явдал элбэг байдаг. Төрөөс валютын ханшийг зохицуулж буй нилээд түгээмэл хэлбэрийн нэг бол алтан стандарт юм.

Алтан стандартын үед зайлшгүй баримтлах ёстой 3 үндсэн зарчим байдаг. Үүнд

1.    Төр өөрийн мөнгөний нэгжийг алтаар үнэлдэг

2.    Төр өөрийн мөнгөн тэмдэгтийг аж ахуйн нэгж иргэдээс алтаар худалдан авах, алтыг тэдэнд худалдахыг бүрэн хүлээн зөвшөөрдөг. Тухайлбал аж ахуйн нэгж, иргэн хэн болвч өөрийн мөнгөн тэмдэгтээр төв байнкнаас алт сольж авах бүрэн боломжтой байх.

3.    Төр төв банкандаа гүйлгээнд гарсан мөнгөний хэмжээтэй тэнцүү хэмжээтэй алтны нөөцтэй байх учиртай.

Алтан стандартын үед өөрийн мөнгөний нэгжийг алтаар үнэлсэн байх ба жишээ нь 20 долл=1 унц алт буюу 1 долл=0,05 унц алт, 4000т өг=1унц алт буюу 1 төг= 0,00025 унц алт гэж үзвэл 20долл=4000төг болох бөгөөд долларын  төгрөгөөр илэрхийлсэн ханш (4000төг : 20 долл)=200 төг байна. Эдгээр орнуудад мөнгөний нэгжийн алтан үнэлгээ өөрчлөгдөөгүй нөхцөлд валютын ханш өөрчлөгдөхгүй. Учир долларын ханш 200 төгрөгнөөс дээш гарсан нөхцөлд хэн ч монгол доллар худалдаж авахгүй харин төгрөгөөрөө төв банкнаас алт худалдаж аваад АНУ-д очиж тэр алтаараа доллар авна. Иймээс долларын ханш тогтвортой яг 200 төг байх болно. Хоёр орны мөнгөний нэгжээр илэрхийлсэн нэгж алтны үнийг хооронд харьцуулах үндсэн дээр тогтоосон валютын ханшийг хатуу ханш буюу алтан жишмэл ханш гэнэ. Алтан сатндартын үед валютын зах зээлд дэ тэнцвэрт байдал буюу экспорт импортын тэнцвэр хэрхэн хангагдаж байдгийг зурагт авч үзье. Алтаар жишсэн валютын ханш буюу төгрөгөөр илэрхийлсэн долларын ханш 200төг. Экспорт импортын тэнцвэр хангагдсан гэж бодъё.

Ханшн бус хүчин зүйлсийн нөлөөллийн улмаас импорт өсч валютын эрэлтийн муруй бүхэлдээ D байрлалаас D1 байрлалд шилжсэн гэвэл импорт нь экспортоос давж төлбөрийн баланс алдагдалтай болно. Валютын шилмэл ханш тогтсон учраас тэр нь 200 төгрөгнөөс дээш өсөхгүй. Экспортын орлогоос давсан импортын зарлага буюу балансын алдагдал U₁-U₀ болно. Энэ тохиолдолд Монголын засгийн газар төв банкнаас өөрийн мөнгөн тэмдэгтээр алт худалдан авч түүнийгээ Америкийн төв банканд илгээн оронд нь доллар авч балансын алдагдлаа нөхдөг.

Ингэснээр Монголын гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний хэмжээ багасч төв банкны алтны нөөц тэр хэмжээгээрээ буурна. Харин Америкийн засгийн газар Монголоос авсан алттай тэнцүү хэмжээний долларыг шинээр гүйлгээнд оруулах тул Монголын төлбөрийн балансын алдагдал нь Монголд гүйлгээнд байх төгрөгийн хэмжээг багасгаж Америкид гүйлгээнд байх долларын хэмжээ өсгөдөг.

Алтан стандартын үед өөрийн мөнгөний нэгжийн үнийг алтаар илэрхийлдэг бол долларын стандартын үед доллароор илэрхийлж улсын төв банканд валютын нөөцийг доллараар бүрдүүлэн албан ёсны ханшаар доллар худалдах, худалдан авах үйл ажиллагааг чөлөөтэй явуулна. Гэхдээ долларын стадартын үед алтан стандартын үеийнх шиг төв банканд гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний тоо хэмжээтэй тэнцүү хэмжээний долларын нөөцтэй байх ёстой гэсэн зарчмыг баримталдаггүй. Худалдааны балансын алдагдалтай орнууд гадаадаас бараа импортлогч хэнд боловч гадаад валютыг чөлөөтэй худалдаалах ёстой. Энэ нь уг орны валютын нөөцийг багасгана. Гэхдээ эдгээр орнууд байнгын валютын ханшид өөрчлөлт оруулахаас аргагүй байдалд хүрнэ. Ийм тохиолдолд төв банк импортын илүүдлийн мөнгөний нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх нөлөөллийг саармагжуулахын тулд нээлттэй зах зээлд хүн амын гар дээр байгаа бондыг худалдан авдаг. Энэ нь мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлнэ. Үүний үр дүнд нөөцийн хэмжээ багасах боловч мөнгөний нийлүүлэлт өөрчлөгддөгүй. Ингэж төр мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг саармагжуулснаас зээлийн хүүгийн түвшний өсөлтийг зогсоож зардлыг бууруулдаг. Улс орон өөрийн валютын нөөцөө их хэмжээгээр алдахад хүрвэл валютын ханшийг чөлөөлөх буюу тодорхой хяналттайгаар төв банкнаас нэмэгдүүлнэ. Үүнийг девальваций гэнэ. Девальвацийн үр дүнд валютын үнэ нэмэгдэж гадаадын бараа харьцангуйгаар өндөр, дотоодын бараа харьцангуй хямд үнэтэй болно. Ингэснээр импортын хэмжээ буурч экспортын хэмжээ өсч худалдааны баланс тэнцвэрждэг. Гэхдээ валютын ханш өссөнөөр импортын барааны үнэ нэмэгдэх тул нийт үнийн түвшин өсч ханш уналт нэмэгдэх, хүн амын худалдан авах чадвар буурах зэргээр эдийн засагт сөрөг нөлөөлөл үүсдэг.

Улс хоорондын капиталын шилжилт ба валютын ханш

Аливаа өрх гэр, аж ахуйн нэгж байгууллагуудын өмнө өөрийн хөрөнгийг ямар хэлбэрээр тухайлбал мөнгө бонд хувьцааны алинаар нь ямар улсынхаар хадгалах вэ гэсэн асуудал тулгардаг.

Улс хоорондын үнэт цаасны арилжааг капиталын шилжих хөдөлгөөн гэнэ. Өөрөөр хэлбэл гадаадын активыг худалдах, худалдан авах үйл ажиллагаа нь капиталын урсгал хөдөлгөөн юм. Улс хоорондын үнэт цаасны арилжаа буюу капиталын шилжилт нь гадаад худалдааны нэгэн адил валютын зах зээлд хүчтэй нөлөөлдөг. Монголын хөрөнгө оруулагчид Америкийн үнэт цаасыг худалдан авахаар бол энэ нь капиталын дотогшлох хөдөлгөөн болох бөгөөд манай валютын зах зээл дэх эрэлтийг нэмэгдүүлнэ. Харин Америкийн хөрөнгө оруулагчид Монголын үнэт цаасныг худалдан авбал энэ нь капиталын гадагшлах хөдөлгөөн болох бөгөөд валютын нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлнэ.

Монголын хөрөнгө оруулагчид гадаад дахь хөрөнгө оруулалтаас олох ашгийн норм Монголынхоос доогуур бол уг орны үнэт цаасыг худалдан авахыг сонирхоно. Иймээс капиталын урсгал нь ашгийн норм багатай орноос ашгийн норм өндөртэй орон руу чиглэсэн байдаг. Ашгийн норм өндөр бол зээлийн хүү өндөр байна. Гэхдээ капиталын хөдөлгөөнд валютын ханшны өөрчлөлт  мөн багагүй нөлөөлдөг. Жишээ нь Монгол ашгийн норм 20%, АНУ-д 12% гэж бодъё. Тэгвэл АНУ-ын хөрөнгө оруулагчид, иргэд хөрөнгө оруулалтаас 8%-ийн илүү ашиг олох учраас Монголын үнэт цаасыг ихээр худалдан авахыг эрмэлзэнэ. Үүний тулд Монголын зах зээлд тэр хэмжээгээр валютын нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлнэ. Харин Монголд валютын ханшны өсөлт жилд 30% гэж үзвэл  20%-ийн ашиг олох бус 10%-ийн алдагдалд орохоор болж байгаа тул тэд үнэт цаас худалдан авахгүй. Иймээс хөрөнгө оруулалтаас олох ашиг өндөртэй байх төдийгүй үндэснийх нь мөнгөн тэмдэгтийн ханш өсөх хандлагатай байгаа оронд капиталын урсгал маш хүчтэй явагдана. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид тухайн орны валютыг дэлхийн өнцөг бүрээс цуглуулахыг эрмэлзэж эхлэнэ.

Үндэснийх нь валютын ханш унаж байгаа оронд дотоодын хөрөнгө оруулагчид гадаадын үнэт цаасыг худалдан авахыг эрмэлзэж эхлэх бөгөөд дотоодын хөрөнгө оруулалт буурч тэр нь гадаадын валют хэлбэрт шилжих хандлагтай болдог. Валютын эрэлт хүчтэй өснө. Иймд гадаадын валютын ханш тогтвортой байх нь тухайн оронд ихээхэн чухал юм.

Валютын нэрлэсэн ба бодит ханш

Нэрлэсэн ханш гэдэг нь тухайн орнууд дахь ханш уналтыг тооцохгүйгээр солилцогдож байгаа валютуудын тэр үеийн нээр илэрхийлсэн ханш юм. Валютын арилжаа үндсэндээ нэрлэсэн ханшаар явагддаг. Жишээ нь: 1 долларыг 800 төгрөгөөр сольж байгаа нь долларын төгрөгөөр илэрхийлсэн нэрлэсэн ханш мөн. Бодит ханш гэдэг нь тухайн орнууд дахь бараа үйлчилгээний үнийн түвшний өөрчлөлт буюу ханш уналт тусгагдаж тогтоогдсон ханш юм. Өөрөөр хэлбэл тухайн орнууд дахь бараа үйлчилгээний үнийн харьцааг тооцож тогтоосон ханш болно. 

Хэрэв бодит ханш өндөр бол гадаадын бараа харьцангуй хямд, дотоодод үйлдвэрлэгдэж буй араа харьцангуй өндөр үнэтэй, харин бодит ханш бага бол гадаадын бараа өндөр, дотоодын бараа хямд үнэтэй болохыг тус тус илэрхийлнэ.

 Дүгнэлт

Îëîí óëñûí âàëþòûí ñèñòåì íü õºãæëèéõýý ÿâöàä äàðâàí ¿å øàòûã òóóëæýý. Àëòàí ñòàíäàðòûí ñèñòåìèéã äýëõèéí âàëþòûí ñèñòåìèéí àíõäàã÷ íü ãýæ ¿çäýã. Îëîí óëñûí õóäàëäààíä õýðýãëýõ öîðûí ãàíö  òºëáºðèéí õýðýãñýë ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºíººð àëòàí ñòàíäàðò ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. Àëòûã ÷ºëººòýé îðóóëæ, ãàðãàõ, öààñàí ìºíãèéã àëòààð ÷ºëººòýéãýýð îðóóëæ ãàðãàõ, öààñàí ìºíãèéí àëòààð ÷ºëººòýé ñîëèõ, öààñàí ìºíãºíèé àëòàí áàòàëãààã ººð÷ëºõã¿é áàéõ, àëòàí çîîñûã ÷ºëººòýé öóòãàõ çýðýã íü àëòàí ñòàíäàðòûí îíöëîã øèíæ¿¿ä áàéñàí áàéíà. Ãàäààä âàëþòûí ºã÷, àâàëöäàã òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé ãàçðûã âàëþòûí çàõ ãýæ íýðëýäýã. Çàõ äýýð âàëþò õàíøààð àðëæèãääàã. Âàëþòûí õàíø ãýäýã íü ººð îðíû ìºíãºíèé íýãæýýð èëýðõèéëýãäñýí ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéí íýã íýãæèéí ¿íý. Âàëþòûí õàíø íü ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýä íºëººëäºã á¿õ õ¿÷èí ç¿éë ìºí õàíøèíä íºëººëäºã àæ. Âàëþòûí õàíøèíä èìôëÿöèéí íºëºº èõ áàéäàã ó÷ðààñ âàëþòûí õàíøèéã íýðëýñýí áîëîí áîäèò õàíø ãýæ çààãëàí àâ÷ ¿çäýã. Íýðëýñýí õàíø íü íýã îðíû íýã íýãæ âàëþò áóñàä îðíû õýäýí íýãæ âàëþòààð ¿íýëýãäýæ áàéãààã èëýðõèéëäýã áîë âàëþòûí áîäèò õàíø íü òóõàéí îðîíä ¿éëäâýðëýãäñýí òîäîðõîé áàðààíû íýã íýãæ áóñàä îðîíä ¿éëäâýðëýãäñýí ìºí òèéì áàðààíû õýä õýäýí íýãæòýé òýíö¿¿ âý ãýäãèéã õàðóóëäàã þì áàéíà. Ñîëèëöîîíû ðî¸ð ÿíçûí õàíø áàéäàã. Ýõíèéõèéã íü ÷ºëººòýé õºâºã÷ õàíø ãýæ íýðëýäýã. Ýíý òîõèîëäîëä âàëþòûí õàíø òºðèéí îððîëöîîã¿éãýýð, çºâõºí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí ¿éë÷èëýëýýð òîäîðõîéëîãääîã ó÷ðààñ óÿí õàòàí áàéäàã àæ. Õàðèí õî¸ð äàõü òîõèîëäîë íü âàëþòáí õàíøèéã òºðººñ òîãòîîäîã áºãººä ò¿¿íèéã òîãòìîë õàíø ãýæ íýðëýäýã.